1. Gemeenschappelijke Regeling
De totstandkoming van het Streekarchivariaat (vanaf 1981: Streekarchief) Land van Heusden en Altena in 1977 moet worden bezien tegen de achtergrond van verschillende ontwikkelingen in de Nederlandse samenleving en het Nederlandse archiefwezen in de jaren ervoor. Zo was aan het begin van de jaren zeventig het besef algemeen dat lagere overheden tekort schoten in de zorg voor en het beheer van hun archieven, reden waarom schaalvergroting wenselijk was. Die wens werd mede ingegeven door de inwerkingtreding van een nieuwe Archiefwet in 1968, als gevolg waarvan overheidsarchieven na vijftig jaar moesten worden overgebracht naar een archiefbewaarplaats. Het toezicht op de niet-overgebrachte gemeentelijke archieven werd in die wet toegewezen aan een gemeentearchivaris, maar die was in de meeste kleinere gemeenten niet beschikbaar. Daarbij kwam nog eens, dat de publieke belangstelling voor archieven – zeker ook van gemeentelijke en regionale archiefdiensten – al enige tijd een aanzienlijke stijging te zien gaf. Op het niveau van lagere overheden werd schaalvergroting vooral gerealiseerd door de inrichting van streekarchiefdiensten.

Vooral in de provincie Noord-Brabant waren al verschillende van deze samenwerkingsverbanden tot stand gekomen, toen begin jaren zeventig ook een dergelijke poging werd ondernomen in het Land van Heusden en Altena. Een aantal gemeentelijke herindelingen van 1973 zorgde ervoor dat de slechte toestand van gemeentelijke archieven nadrukkelijk op de politieke agenda kwam. Het initiatief ging uit van het Noord-Brabantse provinciebestuur, dat sterk aandrong op de vorming van streekarchiefdiensten, die ook kleinere gemeenten in staat zouden stellen een ‘goede en geordende staat’ van hun archieven te garanderen.

In augustus 1972 informeerde de provinciale archiefinspecteur I.W.L.A. Caminada bij het Streekgewest Land van Heusden en Altena – een bestuurlijk samenwerkingsverband van de gemeenten Aalburg, Andel, Dussen, Werkendam en Woudrichem – naar de bereidheid mee te denken over de oprichting van een streekarchivariaat. Een jaar later kon Caminada een concreet voorstel presenteren, voorzien van een begroting. Aanvankelijk werd de inrichting van een centrale archiefbewaarplaats beoogd, waarbij de op te richten archiefdienst zich primair zou moeten richten op het ordenen en beheren van moderne gemeentelijke archieven, ter ontlasting van de gemeentelijke registratuurambtenaren. Deze mogelijkheid werd onderzocht door een ‘Commissie Streekarchivariaat’, die naast de provinciaal archiefinspecteur zelf bestond uit vertegenwoordigers van het Streekgewest en van de colleges van de gemeenten Aalburg, Andel, Dussen, Werkendam en Woudrichem. Een eventuele aansluiting van de gemeente Heusden werd uitdrukkelijk minder wenselijk geacht, omdat die gemeente aan deelname de voorwaarde verbond dat de centrale archiefruimte aldaar gevestigd zou worden, terwijl Heusden ten opzichte van de overige gemeenten decentraal gelegen was. Toen voor de beoogde plannen te weinig draagvlak bleek te bestaan, werd eind 1973 gekozen voor een geheel andere benadering, namelijk een gemeenschappelijke archiefdienst ten behoeve van de nog ‘ongeordende’ oude archieven van de potentiële deelnemers.

Deze opmerkelijke wending bracht de gemeente Heusden, die niet deelnam in het Streekgewest, in beeld. Hierbij speelden de historische grenzen van het Land van Heusden en Altena een rol, maar ook was de relatief grote omvang van het Heusdense oud-archief van min of meer doorslaggevend belang voor de slagingskans van een op de oude archieven gerichte instelling. Niet onbelangrijk was verder dat Heusden bereid was veertig procent van de salarislasten van een streekarchivaris voor zijn rekening te nemen, en aanbood om voor drieduizend gulden per jaar op de zolder van het stadhuis een centrale archiefbewaarplaats ter beschikking te stellen. Ook dit plan stuitte op verzet bij andere betrokkenen, omdat niet alle deelnemers zich konden vinden in een centrale vestiging in Heusden. Een patstelling was het gevolg. Omdat de komst van een gemeenschappelijke regeling op het terrein van het archiefbeheer in de optiek van de provincie nu werkelijk niet langer uitstel duldde, stelde archiefinspecteur Caminada op 1 juli 1976 voor om de archieven niet te centraliseren maar ze bij de afzonderlijke deelnemers te laten berusten, en de gemeenschappelijke regeling niet alleen te betrekken op ‘de verzorging van de overgebrachte (oude) archieven’, maar ook op ‘de nazorg voor de statische registratuurarchieven’. Door het streven naar een centrale archiefbewaarplaats te laten varen, kon in augustus 1976 eindelijk een concept van de gemeenschappelijke regeling ‘Streekarchivariaat Land van Heusden en Altena’ worden gepresenteerd aan de gemeenten Aalburg, Dussen, Heusden, Werkendam en Woudrichem alsook aan het Hoogheemraadschap Alm en Biesbosch.

Nadat deze partijen zich bereid hadden verklaard de regeling te aanvaarden, kon deze in mei 1977 door Gedeputeerde Staten worden vastgesteld. De nieuwe ‘Streekarchiefcommissie’, die als bestuur zou fungeren, kwam op 4 april 1977 voor het eerst in vergadering bijeen, en werd op 3 november 1977 ook formeel geïnstalleerd. Als penvoerder van het Streekarchivariaat trad de gemeente Aalburg op, die onder meer de financiele en personeelsadministratie op zich nam.
Al na enkele jaren ontwikkelde het Streekarchivariaat zich tot een archiefdienst met een centrale archiefbewaarplaats (zie hierna). Mede in het licht van deze ontwikkeling was er aan het begin van de jaren tachtig sprake van de mogelijke toetreding van de gemeente Waalwijk tot dit gecentraliseerde Streekarchief. Deze aansluiting, die in de Waalwijkse samenleving veel weerstand opriep, werd op dat moment niet gerealiseerd. Eind jaren tachtig kwam een toetreding van de toenmalige gemeente Drunen in beeld, die was aangesloten bij het Streekarchivariaat Kwartier van Oisterwijk. Ook deze aansluiting vond op dat moment geen doorgang.

Als gevolg van de inwerkingtreding van de Wet Gemeenschappelijke Regelingen in 1984 werd de gemeenschappelijke regeling van het Streekarchief herzien. De nieuwe regeling werd in 1988 vastgesteld. Met ingang van het jaar daarop werd de Streekarchiefcommissie omgevormd tot een Algemeen en Dagelijks Bestuur. In de praktijk bestond het onderscheid tussen beide besturen uitsluitend op papier. Het bestuur van het Streekarchief, dat merendeels bestond uit de burgemeesters van de deelnemende gemeenten, kwam steeds enkele malen per jaar in vergadering bijeen.
De gemeentelijke herindelingen van 1997 maakten in 1998 opnieuw een herziening van de gemeenschappelijke regeling noodzakelijk. De indeling van de nieuwe gemeente Heusden zorgde ervoor dat de archieven van Drunen en Vlijmen alsnog in beheer kwamen bij het Streekarchief.
Als gevolg van de totstandkoming van Waterschap Rivierenland trad in 2005 Waterschap Hoogheemraadschap Alm en Biesbosch als deelnemer aan het Streekarchief uit de regeling. Met het nieuwe waterschap werd een dienstleningsovereenkomst gesloten teneinde het beheer van de waterschapsarchieven uit het werkgebied van het Streekarchief ongewijzigd te laten.
Per 2011 nam Heusden de rol als zetelgemeente van het Streekarchief over van Aalburg. Dat zorgde in datzelfde jaar opnieuw voor een herziening van de gemeenschappelijke regeling, die bij die gelegenheid meteen werd aangepast aan de eisen van het dualisme in het gemeentebestuur.
Met de toetreding van de gemeente Waalwijk medio 2013 onderging de archiefdienst een naamswijziging, en kwam er een einde aan het gebruik van de naam Streekarchief Land van Heusden en Altena.

2. Huisvesting: Bij de start van het Streekarchivariaat was de streekarchivaris een ambulante functionaris, die afwisselend op de diverse locaties zijn werkzaamheden verrichtte. Al snel bleek dat voor alle betrokkenen, en zeker de bezoekers, geen ideale situatie. Al in september 1979 kwam in het bestuur dan ook een nota ter sprake van de streekarchivaris omtrent de centralisatie van de oude archieven van de deelnemende gemeenten en waterschappen. Deze nota kan niet geheel los worden gezien van het voornemen van de gemeente Heusden om een nieuwe archiefbewaarplaats te bouwen, waarin ook ruimte zou ontstaan voor andere archieven dan die van Heusden. In de loop van 1980 werd duidelijk dat de gemeente Woudrichem tegen een dergelijke constructie geen principiële bezwaren meer had. Wel was Woudrichem bang met een forse kostenstijging te worden geconfronteerd, ook omdat een centrale archiefbewaarplaats de overbrenging van archieven uit rijksbezit, zoals notariële en oud-rechterlijke archieven, mogelijk zou maken.

Dankzij de bereidheid van de gemeente Heusden om te investeren in een nieuwe en ruime archiefbewaarplaats kwam de centralisatie van het Streekarchivariaat Land van Heusden en Altena binnen handbereik. De ontwikkelingen namen nog even een onverwachte wending, toen de gemeente Dussen eind 1980 als vanuit het niets haar kasteel-raadhuis naar voren schoof als locatie voor een centrale archiefbewaarplaats. Een onderzoek door de provinciale archiefinspecteur maakte echter vlug duidelijk dat de luchtvochtigheid in het Dussense kasteel veel te hoog was, en dat ingebruikname van dit gebouw als archiefdienst aanzienlijke verbouwingskosten met zich mee zou brengen. Terwijl de deelnemende gemeenten lang bleven discussiëren over de noodzaak en de mogelijkheden van centralisatie van het Streekarchivariaat, nam Heusden zelfstandig de bouw ter hand van een nieuwe archiefbewaarplaats. De verwezenlijking daarvan haalde de andere deelnemers over de streep om in te stemmen met de plannen voor centralisatie.

De nieuwe archiefbewaarplaats, studiezaal en kantoorruimtes in de zogeheten wijnschuur aan de Demer in Heusden kwam in het najaar van 1981 gereed, en kon het jaar daarop officieel in gebruik worden genomen. Ruim dertig jaar zou het Streekarchief hier zijn onderkomen hebben, maar al in de jaren negentig van de twintigste eeuw werd het gebouw aan de Demer te klein. De gemeentelijke herindelingen van 1997 zorgden voor de versnelde overbrenging van een aantal grote series archieven, waarvoor externe depotruimte moest worden gehuurd in 's-Hertogenbosch. In 2002 werd besloten tot een verhuizing van het Streekarchief naar het voormalige stadhuis van Heusden, dat werd herbestemd als bezoekerscentrum. Hier kreeg het Streekarchief de beschikking over een ruime studiezaal, meerdere werkruimtes en een nieuw aangelegd depot beneden het maaiveld. Het pand aan de Pelsestraat 17 werd in 2005 in gebruik genomen.

3. Medewerkers
Een van de eerste taken voor de Streekarchiefcommissie was in 1977 de sollicitatieprocedure die moest leiden tot de aanstelling van een streekarchivaris. Deze resulteerde in dat jaar in de benoeming van T.T.A.B.M. van der Aalst. De eerste streekarchivaris heeft als een ware pionier de archiefdienst opgebouwd. In 1985 ontstond er ruimte voor de aanstelling van een assistent-archivaris in deeltijd. De keuze viel op W.C.M. van Oosterhout, die zich onder meer zou gaan richten op het inlopen van achterstanden op het gebied van ordenen en beschrijven van archieven. In de loop van de jaren zou de dienst gestaag uitbreiden. In het jaar 2000 bijvoorbeeld telde het Streekarchief zes medewerkers, en voorafgaand aan de toetreding van Waalwijk in 2013 beschikte de organisatie over 6,2 fte. Enkele jaren eerder, in 2010, had T. van der Aalst afscheid genomen als streekarchivaris, in welke hoedanigheid hij werd opgevolgd door H. van Engen. Door de jaren heen heeft het Streekarchief steeds onmisbare steun gekregen van een groep enthousiaste vrijwilligers.