Plekken in de Langstraat en het Land van Heusden en Altena hebben een belangrijke rol gespeeld in de verdediging van ons land. Vanaf het einde van de zestiende eeuw ontwikkelden Woudrichem en Heusden zich tot belangrijke vestingsteden in de verdedigingslinie tegen de Spaanse overheerser. Begin negentiende eeuw werd de Nieuwe Hollandse Waterlinie van ons gebied aangelegd, waarvan nog altijd enkele forten in het landschap zichtbaar zijn. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden honderden Nederlandse militairen in onze streek ingekwartierd. En omdat in de eindfase van de Tweede Wereldoorlog de rivier de Maas als frontlinie fungeerde, zijn in de Langstraat en het Land van Heusden en Altena vooral in 1944 veel verwoestingen aangericht.

Schutterijen

Al in de middeleeuwen kenden veel plaatsen een schuttersgilde of schutterij, die het bewaren van orde en rust als hoofdtaak had. Op deze schutterijen waren aanvankelijk uitsluitend lokale regelingen van toepassing, maar dat veranderde in 1815, toen de dienstplicht werd ingevoerd en schutterijen op uniforme wijze werden georganiseerd. In 1901 zijn de schutterijen afgeschaft. Gegevens over de schutterijen kunt u voornamelijk vinden in de gemeentelijke archieven.

Garnizoenen in de vestingsteden

Vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw tot rond 1900 waren in vestingsteden zoals Heusden en Woudrichem omvangrijke garnizoenen gelegerd. Ook in Waalwijk streken tijdelijk Staatse troepen neer. Dat betekent dat u in de oude archieven van deze steden militaire zaken kunt tegenkomen. Zeer interessant zijn de oud-rechterlijke archieven in dit verband, van de steden, maar ook van de dorpen in deze streek. Deze bevatten de nodige gegevens over soldaten, bijvoorbeeld in procesdossiers over soldaten die betrokken waren bij vechtpartijen, openbare dronkenschap, etcetera.

Militieregisters

In 1815 werd bepaald dat de Nederlandse strijdmacht naast het bestaande beroepsleger moest bestaan uit een korps Nationale Militie. De Militie bestond uit vrijwilligers, aangevuld met lotelingen. Elke gemeente moest jaarlijks een aantal dienstplichtigen leveren. Alle mannelijke inwoners van achttien jaar waren dienstplichtig (later verhoogd naar negentien en twintig jaar). Door middel van een loting kregen zij een volgnummer toegekend, waarmee bepaald werd of ze daadwerkelijk werden ingelijfd. Wie het laagste nummer had, was het eerste aan de beurt.

De verschillende boeken die werden gebruikt om de bijbehorende administratie te voeren, noemen we militieregisters. Onder de verzamelnaam ‘militieregisters’ worden de inschrijvingsregisters, de alfabetische naamlijsten en lotingsregisters verstaan. Ieder jaar legde het gemeentebestuur een inschrijvingsregister aan van mannen die in aanmerking kwamen voor de Nationale Militie. Op basis van deze registers werden alfabetische naamlijsten gemaakt. In het lotingsregister werd het nummer genoteerd dat de dienstplichtige getrokken had. In de militieregisters zijn naast de naam, geboorteplaats en -datum en ouders van de ingeschrevene nog allerlei andere gegevens te vinden. Zo zijn in sommige registers zelfs gegevens te vinden over de uiterlijke kenmerken van de dienstplichtige, zoals kleur van de haren en ogen.

Een ingelote dienstplichtige kon zich tegen betaling laten vervangen door een nummerwisselaar, iemand met een hoger (vrijgesteld) lotingsnummer. Een andere mogelijkheid was je te laten vervangen door een remplaçant: een plaatsvervanger uit dezelfde provincie die aan de keuringseisen voldeed. Een dergelijke vervanging werd door beide partijen in een notariële akte vastgelegd. Het remplaçantenstelsel werd in 1898 afgeschaft en vervangen door een persoonlijke dienstplicht. Ook om andere redenen kon men worden vrijgesteld van militaire dienst, bijvoorbeeld als men enige wettige zoon was, een broer had die reeds in dienst was of wanneer men lichamelijke gebreken had.

Op 1 maart 1922 werd de Dienstplichtwet voor land- en zeemacht ingevoerd, waardoor de Nationale Militie werd opgeheven; het lotingsysteem werd echter pas in 1938 afgeschaft.

De lotingsregisters en vanaf 1861 ook de alfabetische naamlijsten werden in tweevoud opgemaakt: een exemplaar werd bewaard bij de gemeente, het andere kwam terecht in het archief van het provinciebestuur. Het inschrijvingsregister werd alleen bij de gemeente bewaard. In het Streekarchief zijn daarom elk van de drie typen registers te vinden in de verschillende gemeentearchieven, maar niet van elke gemeente zijn alle registers bewaard gebleven. De provinciale exemplaren van de lotingsregisters en alfabetische naamlijsten zijn te raadplegen in het BHIC in ‘s-Hertogenbosch.

De bewaard gebleven militieregisters uit de Langstraat en het Land van Heusden en Altena zijn gedigitaliseerd en hier te vinden.

Huwelijksbijlagen

Als een echtpaar wilde trouwen, diende het een bewijs te overleggen waaruit bleek dat de aanstaande bruidegom aan de verplichtingen voor de Nationale Militie had voldaan. Zodoende is de kans groot dat u in de huwelijksbijlagen een zogeheten ‘certificaat van militie’ aantreft. Deze certificaten werden gebaseerd op de militieregisters, die niet in alle gevallen bewaard gebleven zijn (zie hierboven). Een van de aardige zaken van de militiecertificaten is, dat er enigszins uit op te maken is hoe een voorouder eruit heeft gezien. Op het voorgedrukte certificaat moesten bij de rubriek ‘signalement’ namelijk de volgende zaken worden ingevuld: ‘lengte, aangezigt, voorhoofd, oogen, neus, mond, kin, haar, wenkbraauwen en merkbare teekenen’. In onze studiezaal kunt u de  huwelijksbijlagen uit de periode 1811-1942 op microfiche bekijken.

Nieuwe Hollandse Waterlinie

Over (de forten van) de Nieuwe Hollandse Waterlinie zijn in het Streekarchief maar weinig gegevens te vinden. Omdat de Waterlinie onder de verantwoordelijkheid viel van het Rijk, bevinden de relevante archivalia zich in de defensiearchieven. Die worden bewaard in het Nationaal Archief te ’s-Gravenhage.

Militaire kaarten en plattegronden

Via de Kaarten en tekeningen is een aantal kaarten te vinden die voor militaire doeleinden zijn gemaakt. Veel militaire kaarten en plattegronden van verdedigingswerken of vestingsteden zijn te vinden in het Nationaal Archief, zie daar bijvoorbeeld het archief van Oorlog Situatieplans van Vestingen (4.OSPV), Oorlog Plans van Vestingen (4.OPV), Oorlog Situatiekaarten (4.OSK) of Oorlog Plans van Gebouwen (4.OPG).

Particuliere collecties

Enkele particuliere collecties in het Streekarchief bevatten veel of uitsluitend gegevens over de Tweede Wereldoorlog. Te denken valt aan de Collectie Andries Visser (archiefblok 0412), de Collectie B.B. Visser (archiefblok 0487), beide betrekking hebbend op Werkendam, en de Collectie Oorlogsdocumenten (archiefblok 1250). Een inventaris van deze archieven vindt u op de website bij Archieven.

Meer weten?

Een onmisbare onderzoeksgids voor dit onderwerp is: J.G.M. Sanders (red.), Voorwaarts… mars! Onderzoeksgids voor defensiearchieven betreffende Noord-Brabant 1588-1974, ’s-Hertogenbosch 1996 (signatuur SZ2805). Deze gids biedt een goed overzicht van alle relevante lokale, regionale en landelijke bronnen die bij uw onderzoek van pas kunnen komen.

Daarnaast bevat de bibliotheek van het Streekarchief verschillende boeken met een meer specifiek karakter, waarvan er hier enkele genoemd worden:

• W. Iven, J. Bogaerts en T. van Gerwen, Schuttersgilden in Noord-Brabant, Helmond 1983 (signatuur SZ0404).
• J. Sneep e.a., Atlas van historische vestingwerken in Nederland. Noord-Brabant, Utrecht 1996 (signatuur SZ0405).
• R. Brons e.a. (red.), Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie, Rotterdam 2009 (signatuur SZ1621).
• P. van den Hoek, Biesboschcrossings 1944-1945. Met een geleide van Z.K.H. Prins Bernhard, Kampen 2000 (signatuur BIE020).
• J.P.M. van de Mortel, De stadhuisramp van Heusden. Bevrijding zonder vreugde, Heusden 1994 (signatuur HEU023).
• Scholten, F.W.J., Militaire topografische kaarten en stadsplattegronden van Nederland, 1579–1795, Alphen aan den Rijn 1989 (signatuur BSA5510).
• B. Koerhuis en W. van Mulken, ‘De militieregisters 1815-1922’, Broncommentaren, 5, Den Haag 1986
• J. Didden, M. Swarts, Provinciestad in oorlogstijd, Waalwijk en omgeving 1939-1945 (signatuur WAA1407)
• M. Roitero, Fall Braun. De strijd om Kapelsche Veer 1944-1945 (signatuur 1404)