Het zal voor iedereen duidelijk zijn dat in de Langstraat en het Land van Heusden en Altena ‘water’ al eeuwenlang een factor is om rekening mee te houden. Veel minder bekend is dat Streekarchief Langstraat Heusden Altena een groot aantal waterschapsarchieven beheert, die voor uiteenlopende gebruikers waardevol zijn. In deze relatief onbekende overheidsarchieven is een hoop informatie verscholen die niet alleen voor historische onderzoekers, maar ook voor mensen met interesse in de plaatselijke geschiedenis, genealogen en burgers die op zoek zijn naar een bewijsstuk van groot belang kan zijn. Zo bevatten waterschapsarchieven gegevens over de ontwikkeling van de infrastructuur, over de gezags­verhoudingen, over de maatregelen die nodig waren om het gebied bewoonbaar en leefbaar te houden, over de verhoudingen tussen dorpen, over rampen die de dorpen troffen en uiteraard ook over de taakuitoefening van de waterschappen en de financiële aspecten daarvan. Genealogen zullen belangstelling hebben voor archivalia die betrekking hebben op de vervulling van bestuurs­functies, de inbreng van de stemgerechtigde ingelanden in dat bestuur, en het landbezit van de ingelanden. En verder kunnen aanvragen voor (bouw)vergunningen interessante informatie te bieden hebben over veranderingen aan woningen en andere gebouwen.

Kortom: waterschapsarchieven zijn onmisbaar voor iedereen die zich vanuit welke vraagstelling dan ook bezig houdt met de lokale en regionale geschiedenis.

Hoogheemraadschap, waterschap en polder

Vanouds behoorden waterstaatszaken tot de taken van het lokale bestuur. In de Langstraat en het Land van Heusden en Altena waren het vanaf de middeleeuwen dan ook de dorps- of ambachtsbesturen die de zorg hadden voor waterkeringen, de waterlozing, en voor wegen en bruggen. De plaatselijke bestuurders (schepenen) werden voor dit onderdeel van hun takenpakket doorgaans aangeduid als ‘heemraden’. Het waterschap waarover zij zeggenschap hadden, viel doorgaans samen met het territorium van het eigen dorp. Zo’n lokaal waterschap werd vaak ook wel aangeduid als ‘polder’. Tot halverwege de negentiende eeuw zijn deze beide termen naast elkaar gebruikt; de Grondwet van 1848 bepaalde dat voortaan sprake was van ‘waterschap’.

Omdat water zich van door de mens gemarkeerde grenzen niets aantrekt, kwam het al in de middeleeuwen tot de vorming van waterschappen met een bovenlokale werkingssfeer. Zo kwamen in de vijftiende eeuw bijvoorbeeld de hoogheemraadschappen de Hoge Maasdijk van Stad en Lande van Heusden en die van het Oudland van Altena tot stand. Deze instellingen werden bestuurd door hoogheemraden, die als primaire taak het beheer over de hoge dijken hadden, dat wil zeggen de dijken die het buitenwater moeten keren.

Rond 1800 veranderde de waterschapsorganisatie ingrijpend. Vanaf de Franse tijd was een bestuurszetel in een waterschap niet langer voorbehouden aan leden van de elite; voortaan kwam ook de middenklasse hiervoor in aanmerking. Niet lang daarna zijn plaatselijk bestuur en waterschapsbestuur van elkaar gescheiden, toen de dorps- en ambachtsbesturen verplicht werden hun waterstaatkundige taken op te dragen aan afzonderlijk te vormen waterschapsbesturen. Aanvankelijk kwam dat in de praktijk niet zo goed uit de verf, maar vanaf 1846 zorgde het ‘Reglement op het beheer van dijken en polders’ van de provincie Noord-Brabant voor een strikt onderscheid. Sinds de negentiende eeuw was het met name het provinciebestuur dat toezicht uitoefende op de lokale waterschappen. Het Rijk was uitsluitend bevoegd met betrekking tot waterstaatswerken die ook door de centrale overheid waren gefinancierd.

Vanaf de twintigste eeuw heeft een grootschalige concentratie van waterschappen plaatsgevonden, waarbij verschillende fusies hebben geresulteerd in een steeds overzichtelijker aantal waterschappen. Ten noorden van de Bergsche Maas gingen vrijwel alle waterschappen in 1962 op in waterschap De Alm. Daarnaast werkt een groot aantal polders samen in vier boezemwaterschappen (de Drie Sluizen; Vierbannen; Noorderafwateringskanaal en Hellegat). Waterschap De Alm fuseerde met waterschap de Brabantse Biesbosch en ging vanaf 1977 verder onder de noemer Hoogheemraadschap Alm en Biesbosch. In 2005 is Alm en Biesbosch opgegaan in waterschap Rivierenland, dat gevestigd is buiten het Land van Heusden en Altena.

Ook ten zuiden van de Bergsche Maas bestond een groot aantal waterschappen. Rond Heusden waren twee dijkwaterschappen actief: het Oudland van Altena en het Hoogheemraadschap van de Hoge Maasdijk van het Benedenland van Heusden. In de Langstraat gingen de polders en waterschappen in het gebied van het Oude Maasje in 1928 samenwerken in het waterschap Het Zuiderafwateringskanaal. In 1953 werden de afzonderlijke polders en waterschappen binnen Het Zuiderafwateringskanaal opgeheven, met uitzondering van de Binnenpolder van Waalwijk. Deze polder bleef als een zelfstandige polder voortbestaan tot 1976. In dat jaar gingen deze polder en waterschap Het Zuiderafwateringskanaal op in waterschap De Dongestroom.

Waar bevinden zich de archieven?

Het Streekarchief beheert ongeveer 75 archieven en archiefjes van hoogheemraadschappen, waterschappen en polderbesturen. Het merendeel van die archieven betreft instellingen in het gebied ten noorden van de Bergsche Maas (de huidige gemeente Altena), dat wil zeggen het gebied dat tegenwoordig deel uitmaakt van het waterschap Rivierenland. Een kleiner aantal archieven heeft betrekking op het gebied ten zuiden van de Bergsche Maas (de huidige gemeenten Heusden en Waalwijk), tegenwoordig vallend onder waterschap Aa en Maas en waterschap De Dongestroom. Een gedeelte van de archieven van de rechtsvoorgangers van Aa en Maas wordt bewaard in het BHIC in ‘s-Hertogenbosch. Hier bevindt zich ook het archief van de in 1805 op particulier initiatief aangelegde en onderhouden polder Jannezand bij Hank. Alle archieven van de rechtsvoorgangers van De Dongestroom worden beheerd door waterschap Brabantse Delta. Via het archievenoverzicht op de website van het Streekarchief kun je zien welke archieven bij het Streekarchief worden bewaard.

Voor u zijn mogelijk ook de archieven van de provinciale en Rijksinstellingen op het gebied van waterstaat van belang. De voor de Langstraat en het Land van Heusden en Altena in dit opzicht meest relevante archieven bevinden zich in het BHIC, zoals de archieven van Rijkswaterstaat in de provincie Noord-Brabant (vanaf 1811) en van de Provinciale Waterstaat (vanaf 1876). Waterstaatsarchieven met een inhoud van landelijke strekking (ministeries, Rijkswaterstaat) bevinden zich in het Nationaal Archief te ’s-Gravenhage.

Waterschapskaarten

Niet zelden bevindt zich in waterschapsarchieven ook kaartmateriaal. Kaarten van waterschappen en polders vindt u ook in Kaarten en tekeningen.

Online aanvragen

Omdat de waterschapsarchieven van het Streekarchief worden bewaard in een extern archiefdepot, is het voor deze stukken noodzakelijk ze online aan te vragen voordat u een bezoek aan de studiezaal plant.

Literatuur:

In dit informatieblad worden uitsluitend enkele hoofdlijnen aangestipt. Uiteraard is er over de relatie tussen mens en water in de Langstraat en het Land van Heusden en Altena veel geschreven. De volgende publicaties hebben een algemeen karakter, maar bieden u desgewenst verwijzingen naar literatuur over meer specifieke (deel)onderwerpen:

• T.T.A.B.M. van der Aalst, Zeven eeuwen waterschappen tussen de Maas en de Dieze (Drunen/Vlijmen 1989). (signatuur BSA4009)
• T. van der Aalst e.a., Honderd jaar Bergsche Maas. De scheiding van Maas en Waal (Wijk en Aalburg 2004). (signatuur STR002)
• C. de Gast, De macht van het water. Leven met water tussen Maas en Merwede (Raamsdonksveer 2004). (signatuur STR020)
• B. van Opzeeland, De Maas is om. Duizend jaar Heusden en de strijd tegen het (hoog)water (Bokhoven/Nieuwkuijk 2010).(signatuur BSA1544)
• Statistiek tableau der polders in Noord-Braband (’s-Hertogenbosch 1843). (signatuur OD0028)
• C. de Wilt, ‘Inleiding’, in: eadem, Verzamelinventaris van de archieven van de voormalige waterschappen in het huidige gebied van het waterschap Hoogheemraadschap Alm en Biesbosch 1807-1969 (Woudrichem 1994), p. 7-29. (signatuur BSA9638)
• W. Koolen, T. van Zeeland, Waterschap de Dongestroom. Inventaris van de archieven van de opgeheven polders en waterschappen (1689-1976), delen 1 en 2 (signatuur 1501-1502)

Vercauteren, F. (red.) e.a., Water als vriend en vijand. Problemen en oplossingen door de eeuwen heen (Waalwijk 2000) (signatuur 663)