In de inleiding op deze archiefinventaris wil ik niet al te uitgebreid ingaan op de geschiedenis e.d. van Heusden. Anderen hebben dit reeds vóór mij gedaan en/of zullen dit zeker nog doen met gebruikmaking van de door middel van deze inventaris toegankelijk gemaakte archiefbescheiden. Ik heb mij daarom beperkt tot het opsommen van enkele historische feiten en tot een korte beschrijving van de ontwikkeling van het gemeentebestuur in de 19e eeuw en van de lotgevallen van het archief, alsmede van de wijze waarop het archief is geordend.

1. De stad

Heusden is een gemeente in het Land van Heusden. Aan de noordzijde grensde zij aan de provincie Gelderland, aan de oostzijde aan de gemeente Herpt en Bern, aan de zuidzijde aan de gemeente Oudheusden, Elshout en Hulten en aan de westzijde aan de gemeente Heesbeen, Eethen en Genderen. Gelegen in het Land van Heusden en Altena, ressorteerde het tot 1795 onder het gewest Holland. In de Franse tijd hoorde het soms tot Holland, dan weer tot Brabant. In 1815 werd het Land van Heusden en Altena definitief bij de provincie Brabant ingedeeld.

Op 30 mei 1821 werden de grenzen van de gemeente vastgesteld.

Het aantal inwoners bedroeg:

In 1817: 1450

1852: 2255

1875: 2188

1900: 1857

1925: 1970

In 1900 waren er in de stad gevestigd:

1 bierbrouwerij en mouterij, 2 siroopfabrieken, 1 gasfabriek, 1 korenmolen, 1 likeurstokerij, 4 timmerlieden, 3 metselaars, 13 schoenmakers, 7 kleermakers, 5 klompenmakers, 7 vleeshouwerijen, 3 boekdrukkerijen, 8 broodbakkers, 5 huisschilders, 1 wagenmaker, 5 smederijen, 2 spekslagers, 1 zadelmakerij, 1 pettenmakerij, 3 koperslagerijen, 2 beddenbereidingen(?), 2 grutmolenaars, 1 goud- en zilversmederij, 2 horlogemakers, 2 kuiperijen, 1 boekbinderij, 1 sigarenmakerij, 1 mandenmakerij en 1 bierbottelarij.

Hieruit blijkt duidelijk dat Heusden een stedelijke allure had.

Na de vereniging met België werd Heusden in 1816 als vesting opgeheven. Bij KB van 23 mei 1821 werd opdracht gegeven tot ontmanteling. Binnen 4 jaar moesten de wallen tot walgangshoogte worden geslecht. De wallen werden afgegraven en als tuinbouwgrond aan Heusdenaren verpacht.

In de raadsvergadering van 31 mei 1839 werd, gezien de slechte bouwkundige staat, besloten de Oudheusdense poort te herstellen

In 1840 kregen de katholieke inwoners weer een eigen kerk; de in waterstaatsstijl gebouwde St. Catharinakerk. Reeds in 1839 had gemeenteraad besloten dat op de daarvoor benodigde materialen geen belasting zou worden geheven.

Bij raadsbesluit van 10 februari 1840 werd aan C. Duijser e.a. vergunning verleend voor het exploiteren van een stoombootmaatschappij tussen Heusden en Rotterdam. Voorts werd vrijstelling verleend van het betalen van havengeld. De stad zorgde er tevens voor dat het water tussen de stad en de rivier de Maas bevaarbaar bleef. De stad deed geen toezegging met betrekking tot de aanleg van een laad- en losplaats. Dit in verband met de slechte financiële toestand van de stad.

Bij raadsbesluit van 12 april 1843 werd ingestemd met de oprichting van het schuttersgilde van St. Blasius. Voorts werd vergunning verleend om op een stukje grond langs de Oudheusdense Steenweg een schutsboom op te richten.

In 1848 werd aan de Israëlitische kerkgemeenschap buiten de Wijkse poort onder Heesbeen een stukje grond verkocht ter inrichting van een begraafplaats.

Voorts werd er in 1849 officieel toestemming verleend om een school in te richten voor kinderen van de Israëlitische kerkgemeenschap. David Samuel Hirsch werd de eerste onderwijzer.

Ter bestrijding van branden binnen de stad werd er in 1860 een tweede brandspuit aangeschaft. Leverancier was de fa. Bikkers te Amsterdam.

In 1861 besloot de gemeenteraad om een tweetal vertrekken in het stadhuis te verhuren aan het Ministerie van Justitie, teneinde daarin het kantongerecht onder te brengen.

Ook een van de zolders is wel eens verhuurd geweest en wel in 1864 aan Gerard Malingré ten behoeve van het drogen van kruiden (!).

In 1867 gaf het gemeentebestuur opdracht te onderzoeken of het stadhuis gerestaureerd moest worden of dat overgegaan moest worden tot nieuwbouw. Er werd zelfs een jury in het leven geroepen ter beoordeling van de ingediende nieuwbouwplannen. In de raadsvergadering van 9 december 1869 werd besloten het stadhuis te restaureren Onderzocht moest worden of er een subsidie zijdens het ministerie van justitie mogelijk was. In het stadhuis was namelijk ook het kantongerecht ondergebracht. Het een en ander zou nog heel wat voeten in aarde hebben. Bij raadsbesluit van 4 oktober 1876 werd de restauratie gegund aan de laagste inschrijver M.H. Verhoeckx te Heusden voor een bedrag van fl. 53.700,-.

De restauratie vond plaats in de jaren 1876 tot 1878 onder leiding van de architect I. Gosschalk te Amsterdam. Bij raadsbesluit van 19 november 1878 werd besloten een krediet beschikbaar te stellen van fl. 3.000,- voor de aanschaf van een carillon en uurwerk. Leverancier was de fa. Caminada te Rotterdam.

In de raadsvergadering van 9 december 1869 wordt op instigatie van schippers en andere neringdoenden binnen Heusden besloten stappen te ondernemen ter verkrijging van een telegraafkantoor binnen de stad. Bij raadsbesluit van 21 augustus 1872 werd besloten voor fl. 4500,- het pand van Van der Pol aan te kopen ten behoeve van de vestiging van een post- en telegraafkantoor.

In 1872 werd de ter plaatse gevestigde bank van lening opgeheven, aangezien er zich, ondanks herhaalde oproepen, niemand heeft gemeld als pachter of kantoorhouder.

Bij raadsbesluit van 2 september 1879 werd besloten twee schilderijen aan het Rijksmuseum in bruikleen af te staan. Het ene schilderij had als onderwerp de geschiedenis van Heusden, het andere een jachtpartij van Frederik Hendrik.

In 1879 werd het garnizoen in Heusden opgeheven.

In 1883 werd de wet op de verlegging van de Maasmond aangenomen. De officiële opening vond plaats in 1904 door koningin Wilhelmina.

In 1883 is er sprake van een concessie-aanvraag van H.P. van der Ven, om een stoomtramweg aan te mogen leggen van Den Bosch naar Heusden via Vlijmen, Nieuwkuijk, Drunen en Oud-Heusden.

In 1884 werden er telefoonpalen geplaatst van Nieuwkuijk naar Heusden.

Bij raadsbesluit van 4 april 1889 werd besloten tot aanleg van een begraafplaats aan de Laagstraat onder Oudheusden.

In mei 1889 werd de botermijn geopend.

In 1894 werd het nieuwe postkantoor aan de Botermarkt geopend.

De stoomtramlijn Drunen-Heusden werd in 1896 in gebruik genomen.

In 1903 werd er aan H. Prakke te Alphen aan den Rijn concessie verleend voor het exploiteren van een steenkolengasfabriek.

In februari 1911 werd de bouw van een MULO-school aanbesteed.

Op 1 mei 1935 werd de gemeente Heusden uitgebreid met (gedeelten van) de opgeheven gemeenten Oud-Heusden, Herpt en Hedikhuizen.

Op 5 november 1944 lieten de Duitsers de toren van het stadhuis springen. 134 Mensen die dachten hier een veilig onderkomen te hebben gevonden kwamen daarbij om het leven. Van de aanwezige archieven is slechts een klein gedeelte gered.

2. Geschiedenis van het bestuur

Bij Keizerlijk Decreet van 9 juli 1810 werd het Koninkrijk Holland ingelijfd bij Frankrijk. In maart 1810 waren Zeeland en Brabant al voorgegaan. Bij Keizerlijk Decreet van 18 oktober 1810 verscheen het "Algemeen Reglement voor de organisatie der Hollandsche Departementen". Het Hollandse gebied was verdeeld in 9 departementen, welke weer waren onderverdeeld in arrondissementen en deze weer in communes of gemeenten. Aan het hoofd van de departementen stond een prefect, aan het hoofd van een arrondissement de onderprefect of sous-prefect. Aan het hoofd van de gemeente kwam een maire te staan. Deze werd benoemd door de prefect. Hij had naast zich een adjoint-du-maire. De maire was tevens ambtenaar van de burgerlijke stand. Tevens was hij voorzitter van de gemeenteraad. De benoeming van de leden van de gemeenteraad geschiedde door de prefect. De gemeenteraad verkoos uit haar midden bij meerderheid van stemmen een secretaris. De invloed van de raad was zeer beperkt. Zij werd alleen geraadpleegd over de begroting en oefende financiële controle uit op de rekening, die de maire aflegde aan de prefect. De inrichting van de begroting geschiedde conform het model, vastgesteld bij Keizerlijk Decreet van 12 augustus 1806.

In november 1813 werd de nationale zelfstandigheid herwonnen.

Aanvankelijk veranderde er niets in de inrichting en samenstelling van de gemeentebesturen. In de Grondwetten van 1814 en 1815 werd het voornemen uitgesproken om reglementen vast te stellen voor de bestuurlijke inrichting van de gemeenten. Bij Koninklijk Besluit van 5 november 1815, nr. 59 werd de bestuursorganisatie geregeld voor de 10 Brabantse steden, waaronder Heusden. Voor Heusden betekende dit dat er een gemeenteraad zou komen van 10 personen en een college van burgemeesteren van 3 personen. De nieuwe gemeenteraad kwam op 2 januari 1816 voor het eerst bijeen. Van de 3 burgemeesteren was er één president-burgemeester. Het college van burgemeesteren had het bestuur en toezicht op alles wat niet specifiek aan de raad was voorbehouden. De raad vergaderde over de begroting en de gemeenterekening en stelde een voordracht samen voor nieuwe leden van het college van burgemeesteren. De belangrijkste taak van de raad was het kiezen van leden van provinciale staten. In 1824 werd het bestuursreglement veranderd. Het college van burgemeesteren werd het college van burgemeester en wethouders (assessoren). De burgemeester was voorzitter van het college van burgemeester en wethouders en van de raad.

Bij de grondwetsherziening van 1848 werd het onderscheid tussen steden en platteland opgeheven. De formele opheffing vond plaats bij de vaststelling van de gemeentewet. Deze kwam op 29 juni 1851 tot stand. De districten en het onderscheid tussen stads- en plattelandsgemeenten werd nu formeel opgeheven. De gemeenteraad zou voortaan worden gekozen uit en door de ingezetenen (voorlopig alleen de censuskiezers). De zittingsduur was 6 jaar, ook die van de wethouders, welke uit en door de raad werden benoemd. Een derde gedeelte van de raad trad elke twee jaar af en was weer herkiesbaar. Van de wethouders trad elke 3 jaar de helft af en was weer herkiesbaar. De burgemeester werd voor 6 jaar door de koning benoemd. De gemeentesecretaris en gemeenteontvanger werden door de raad benoemd, geschorst en ontslagen, op voordracht van burgemeester en wethouders. Het dagelijks bestuur werd gevormd door het college van burgemeester en wethouders. De gemeentewet van 1851 is, inclusief de vele wijzigingen, nog steeds de grondslag voor de huidige samenstelling en werkwijze van het gemeentebestuur. De belangrijkste wijzigingen betreffen: de invoering van algemeen mannenkiesrecht in 1917, in plaats van het censuskiesrecht, de invoering van algemeen vrouwenkiesrecht in 1922, de terugbrenging van de zittingsperiode van raadsleden en wethouders van 6 naar 4 jaar en de afschaffing van de periodieke aftreding.