1. Inleiding

Dussen is een gemeente van ongeveer 6100 inwoners gelegen in het Land van Heusden ten noorden van de Bergsche Maas. De gemeente bestaat uit twee kerkdorpen te weten Dussen en Hank, alsmede een zevental kleinere woonkernen. Hank, dat vroeger een klein vissersplaatsje was aan de rand van de Biesbosch, heeft zich in de loop der jaren ontwikkeld tot het voornaamste dorp van de gemeente. Qua inwonertal is Hank ook groter dan Dussen.

Het Land van Altena, dat vroeger tot Holland behoorde, is in 1814 onder Koning Willem l gevoegd bij de provincie Noord-Brabant. Door het graven van de Bergsche Maas, een eeuw geleden, is het Land van Altena ook aan de Brabantse zij geïsoleerd komen te liggen. Bij Heusden werd een brug gebouwd, enige jaren voor de oorlog nog een tweede, namelijk bij het Keizersveer onder de gemeente Dussen. Beide bruggen werden door oorlogshandelingen vernield, maar na de oorlog weer hersteld. Nabij de Keizersveer heeft een papierfabriek gestaan, die het in de oorlog zwaar te verduren heeft gehad. Met deze fabriek stond en viel het bestaan van een groot deel van de inwoners van het dorp Hank. Verder bestond een groot deel van de bevolking uit boeren, vrijwel allen pachters, die in weinig benijdenswaardige omstandigheden verkeerden. Hun grond hadden ze in de Biesbosch. Er werd veel gebruikt gemaakt van platte boten/schuiten. Andere beroepen waren in die tijd grondwerkers en landarbeiders en rietsnijders.

Behalve van de Tweede Wereldoorlog heeft de gemeente zwaar geleden onder de watersnoodramp van 1953. Hank lag helemaal onder water en Dussen voor een deel. Bijna alle huizen waren vernield. Er was veel schade aan akkerbouw en veeteelt. Door de impulsen van burgemeester Oderkerk werd er begonnen met de wederopbouw van de gemeente. Ook het Rijk sprong bij met financiële steun. Eerste prioriteit werd uiteraard gelegd bij het herstel van de woningen, de wegen en scholen, de krotopruiming en het bouwen van nieuwe woningen. Na de watersnoodramp kwam het Deltaplan tot stand, dat het gebied rond de Biesbosch voor goed van watersnoodrampen moest vrijwaren. Ook met name door de ruilverkaveling werden de landbouwbedrijven - ooit van het grootste belang - structureel veranderd ten aanzien van hun groottte en type. Er kwam een vergaande rationalisatie van het productieproces tot stand. Steeds minder inwoners vonden hun bestaan in de landbouw en veeteelt. Ook de eens zo belangrijke riet- en griendcultuur in de Biesbosch verdween. Het merendeel van de bevolking vond werk in de industriële en dienstverlenende sector. Andere grote projecten in de streek, zoals de verbetering van de wegen, hielden nauw verband met de realisering van het Deltaplan en ter ontsluiting van het gebied werd in 1957 begonnen met de bouw van de brug over de Merwede tussen Sleeuwijk en Gorinchem. Vanaf 1961 vervangt de brug over de Merwede tussen Gorinchem en Sleeuwijk het veerpontje en er komt een tweebaans Rijksweg tussen Breda en de brug.

Ook werd koortsachtig gewerkt aan de aanleg van allerlei voorzieningen, zoals waterleiding en elektriciteit in onrendabele gebieden en de aanleg van rioleringen in de dorpskommen. Er kwam een centraal geregelde ophaal van huisvuil tot stand en er werden met regelmaat bevolkingsonderzoeken naar tuberculose gedaan.

In 1966 treedt de gemeente Dussen niet alleen toe tot het Streekgewest Land van Heusden en Altena, maar ook, samen met de gemeenten Geertruidenberg, Made en Raamsdonk tot de gemeenschappelijke regeling voor het Dongemondgebied.

Eind jaren zestig speelde de gemeente op deze ontwikkelingen in door de NV ter bevordering van Industrievestiging in het Dongemondgebied te participeren. Ook werd eind jaren zestig (1968) begonnen met de gemeentelijke herindeling van het Land van Heusden en Altena. De bedoeling was om het aantal gemeenten in het Land van Heusden en Altena te verminderen. Dussen en Hank zouden dan samen moeten gaan met andere gemeenten. Zover is het echter niet gekomen.

Op 1 januari 1972 was de procedure ten aanzien van de gemeentelijke herindeling afgerond en het was een feit dat Dussen en Hank bij elkaar bleven.Door enkele grenscorrecties werd het grondgebied zelfs nog iets groter.

Het hier beschreven tijdvak is ook een tijdperk, waarin onze samenleving op drift geraakt is, hetgeen goed merkbaar is aan de kwantiteit van de bronnen uit deze periode. Welk terrein ook bestudeerd zal worden, men zal tot de conclusie komen dat de ontwikkelingen elkaar snel opvolgden. Toch wil ik proberen een globale schets te geven van hoogtepunten ten aanzien van ontwikkelingen in de gemeente Dussen binnen deze periode. Op alle plaatsen behoeft zij verdere uitdieping en zij pretendeert op generlei wijze volledig te zijn.

2. Het gemeentebestuur (Zie bijlagen)

3. Het ambtelijk apparaat

Na de oorlog hebben alle gemeenten van Nederland een verzoek gekregen van de minister van Binnenlandse Zaken om nauwgezet na te gaan, of door volledige benutting van de werkkracht van elk lid van het gemeente-personeel een mogelijkheid tot vermindering van het aantal personeelsleden kon worden geschapen. In Dussen heeft geen vermindering van personeel plaatsgevonden.

Tevens werd een commissie (drie tot vijf leden) in het leven geroepen om het gemeentepersoneel te zuiveren op eventuele oorlogsverleden. Er bleken geen collaborateurs onder het personeel te zitten, die tijdens de oorlog met de Duitsers hebben samengewerkt. Er was een secretaris, een ontvanger en drie ambtenaren als secretariepersoneel. Gaande de jaren bleef het aantal ambtenaren gestaag groeien. Voor iedere personeelsuitbreiding heeft men moeten vechten. Men moest toen voor elke uitbreiding goedkeuring hebben. Door de wederopbouw kreeg de gemeente er veel taken bij, waarvoor men personeel moest aantrekken.

Halverwege de jaren zestig werd overwogen om de gemeente-secretarie onder te verdelen in twee afdelingen, namelijk de afdeling Algemene Zaken en de afdeling Financiën. Op 1 januari 1967 is dit daadwerkelijk ingevoerd. Door de invoering 'ontvanger nieuwe stijl' werd er een tweetal instructies opgesteld, namelijk een voor de comptabele en een voor de kassier. Eind jaren zestig bestond de gemeentesecretarie uit twaalf personen.

4. Bevolking

De demografische ontwikkeling in de 1940-1945 periode is erg wisselvallig. Vanaf 1940 groeide de bevolking langzaam maar zeker van 3967 inwoners naar 4684 inwoners in 1970. Hieronder treft u een overzicht van het aantal inwoners per jaar:

1 januari 1940 - 3967;

1 januari 1941 - 3976;

1 januari 1942 - 4015;

1 januari 1943 - 4040;

1 januari 1944 - 4228;

1 januari 1945 - 3854;

1 januari 1946 - 4047;

1 januari 1947 - 4047;

1 januari 1948 - 4152;

1 januari 1949 - 4202;

1 januari 1950 - 4307;

1 januari 1951 - 4307;

1 januari 1952 - 4302;

1 januari 1953 - 4401;

1 januari 1954 - 4424;

1 januari 1956 - 4448

1 januari 1957 - 4509

1 januari 1958 - 4554

1 januari 1959 - 4557

1 januari 1960 - 4581;

1 januari 1961 - 4552;

1 januari 1962 - 4592;

1 januari 1963 - 4663

1 januari 1964 - 4571;

1 januari 1965 - 4591

1 januari 1966 - 4644

1 januari 1967 - 4720;

1 januari 1968 - 4629

1 januari 1969 - 4676;

1 januari 1970 - 4684;

Opvallend is wel dat het aantal inwoners in de periode 1944/1945 van 4228 terug ging naar 3854, en dan weer een stijging in 1946 naar 4047 te zien geeft. Waarschijnlijk is de evacuatie der bevolking hier debet aan.

In 1949 werd de oude wijknummering vervangen door de hedendaagse straatnaamgeving en nummering die in onze ogen heel wat makkelijker is dan de oude wijknummering. Zo werd bijvoorbeeld het wijknummer C 125 omgezet in Molenkade 3 en D 23 in Oude Kerkstraat 12.

5. Kasteel/Raadhuis

Aan de Oude Kerkstraat te Dussen stond een gemeentehuis dat op het einde van de Tweede Wereldoorlog (mei 1945) verwoest is. Hierbij kwamen vijf burgers om het leven. Even had Dussen geen gemeentehuis. Er werd af en toe vergaderd in andere lokaliteiten zoals cafés en dergelijke, totdat er een noodbehuizing kwam voor het gemeentebestuur en de gemeentelijke administratie aan de Molenkade. Dat was even na de Tweede Wereldoorlog.

Overigens was in 1935 al besloten (zes tegen vijf) tot aankoop van het kasteel voor een bedrag van f 1.500,00, om er als bestemming raadhuis aan te geven.

In 1939 kon de restauratie formeel een aanvang nemen. De Tweede Wereldoorlog, doorkruiste die plannen. De aannemer waaraan de restauratie gegund was, kwam door de oorlogsomstandigheden allengs in grote problemen, waardoor het werk maar langzaam vorderde. Op Duits bevel werd het werk in 1944 zelfs volledig stilgelegd. Door een tegenoffensief van Geallieerde Canadese- Engelse- en Poolse legereenheden kwam Dussen inclusief het kasteel, onder zwaar vuur te liggen. Het dorp was vernield en het oorlogsgeweld had de restauratie van het kasteel teniet gedaan. De torens werden zwaar gehavend, een vleugel van het kasteel was ingestort, praktisch geen vierkante meter van het gebouw bleef onbeschadigd en het bood de aanblik van een ruïne. In 1948 kreeg een andere aannemer opdracht tot hernieuwde restauratie van het kasteel, hetgeen met name uit oorlogsschadevergoedingen betaald kon worden.

In februari 1953 was de restauratie voltooid. Er kwamen plannen om het kasteel-raadhuis in 1953 op een feestelijke wijze in gebruik te nemen, maar door de watersnood van februari 1953 werd dit uitgesteld. Door de onverwachte watersnoodramp in 1953 werd de administratie, waaronder natuurlijk het archief, overgebracht naar het zojuist gereedgekomen kasteel-raadhuis, dat daarmee onbedoeld en vervroegd als raadhuis in gebruik genomen werd.

Op 29 december 1953 heeft de gemeenteraad ingestemd om een kasteeltuin met een oprijlaan aan te leggen. Op 22 juni 1954 werd het kasteel-raadhuis officieel geopend door de Commissaris van de Koningin van Noord-Brabant, de heer J. de Quay samen met de burgemeester, de heer A. Oderkerk.

6. Volkshuisvesting

Een van de na-oorlogse problemen en dat gold niet alleen voor Dussen maar voor vele zuidelijke gemeenten, was de volkshuisvesting. Door de Tweede Wereldoorlog en de watersnoodramp van 1953 was een grote schaarste aan bouwmaterialen ontstaan, hetgeen tot uiting kwam in het geringe aantal woningen dat gebouwd werd. In Dussen en Hank vordert in de vijftiger jaren de uitvoering van het na de oorlog ontwikkelde plan tot wederopbouw. Er komen uitbreidingsplannen in noordelijke richting van Dussen, de Zuideveldlaan en de Munsterkerk worden aangelegd, waar de eerste nieuwe woningen na de watersnoodramp verrijzen. Hank krijgt in de vijftiger jaren in de omgeving van de Kerkstraat nieuwe woningen, evenals in de Julianastraat en de Mariapolder. Aan de Korenstraat komen door de Noorse regering geschonken woningen voor de eerste slachtoffers van de watersnoodramp.

Het tempo van de bouw van nieuwe woningen is echter wisselend. Het ene jaar zijn dat er niet meer dan een stuk of tien, in het nadere jaar zijn dat er weer veertig of vijftig.

Omstreeks het jaar 1962 wordt in Dussen de eerste tien bejaardenwoningen gebouwd tussen de Molenkade en de Rooms-Katholieke Mariaschool aan de Wilhelminastraat. Later in 1970 komen tien Hankse bejaardenwoningen aan de Beatrixstraat. Voor de bouw van woningwetwoningen wordt in 1962 een nieuwe stichting opgericht, de Woningbouwvereniging Dussen. Als het gemeentebestuur in 1968 besluit om de huizen, die in de gemeente tot dan toe in bezit had, aan de vereniging over te dragen, krijgt deze de zorg over alle sociale woningen in de gemeente.

Het zou tot de zestiger jaren duren voordat de nieuwbouwsector echt weer op peil kwam, getuige het volgende staatje dat een overzicht geeft van de woningvoorraad in de periode 1966-1970. Er zijn geen gegevens aangetroffen over de periode van voor 1960 en de periode van 1963-1965.

1960 - 1030 woningen

1961 - 1050 woningen

1962 - 1054 woningen

1966 - 1152 woningen

1967 - 1166 woningen

1968 - 1237 woningen

1969 - 1228 woningen

In 1969 zijn er een aantal woningen afgebroken c.q. onbewoonbaar verklaard.

7. Maatschappelijke zorg

De allergrootste na-oorlogse ramp in Nederland was ongetwijfeld de watersnoodramp in 1953. Hank, grenzend aan de Biesbosch, had enkele slachtoffers te betreuren ten gevolge van deze natuurramp. Heel Hank en een deel van Dussen liepen volledig onder water, terwijl de oostkant van Dussen behouden kon worden. Veel inwoners uit Hank werden geëvacueerd naar andere gemeenten, waar zij werden opgenomen in gastgezinnen. De militairen van de legerplaats gelegen nabij de Keizersveerse brug hebben veel hulp geboden.

Aan het Warmondplein in Hank werd in 1957 een nieuw Wit-Gele Kruisgebouw officieel geopend. Ook in Dussen werd in datzelfde jaar een Wit-Gele Kruisgebouw geopend. In 1959 werd een derde nieuw Groene-Kruisgebouw, met woning aan de Zuideveldlaan geopend.

8. Onderwijs

Door de oorlog hadden de scholen enorme schade opgelopen. Bijna alle scholen moesten herbouwd en opnieuw ingericht worden. Tijdens de wederopbouwperiode waren de bouwactiviteiten met betrekking tot scholen enorm. Voor de Dussense kleuters werd aan de Wilhelminastraat een nieuwe Rooms-Katholieke Kleuterschool gebouwd, geopend op 11 mei 1957. In 1959 werd gestart met de bouw van een Kleuterschool met de Bijbel, aan de Hoek. Een andere school met huisvestingsproblemen was de Christelijke Tuinbouwschool te Dussen. Als noodoplossing werd de school in de vijftiger jaren ondergebracht in enkele noodgebouwen aan de Hoek. Pas in 1960 wordt de eerste paal geslagen voor een nieuwe school aan de Van der Dussenlaan. De huisvestingsproblemen van de lagere scholen kwamen begin zestiger jaren langzamerhand tot een oplossing. In 1963 verlaat de Rooms-Katholieke Jongensschool het gebouw aan de Dorpsstraat. De jongens worden samen met de meisjes gehuisvest in de voormalige meisjesschool aan de oude Kerkstraat. De U.L.O. krijgt via een voorlopige onderkomen in de Christelijke Tuinbouwschool in 1963 een nieuwe school aan de Van der Dussenlaan en de Katholieke Lagere School verhuist daarna geleidelijk naar de tuinbouwschool. Nadat het Christelijke Tuinbouwonderwijs in Dussen opgeheven is wordt het gebouw in 1968 omgedoopt tot Mariaschool en definitief bestemd tot huisvesting van het Rooms-Katholiek lager onderwijs. In Hank wordt de oplossing gevonden in de bouw van een grote nieuwe school in het Uitbreidingsplan aan de Sint Elisabethstraat in 1956. De meisjesschool, gehuisvest in het klooster, wordt verbouwd tot huishoudschool en de nieuwe jongensschool aan het Julianaplein, die pas in 1952 geopend is, wordt dan bestemd als kleuterschool. In 1960 wordt een lokaal van de school aan de Sint Elisabethstraat omgebouwd tot Maria Goretti VGLO-school. Dit voor een korte duur, want in 1966 verdwijnt de opleiding definitief uit de gemeente.

In Hank wordt in 1958 begonnen met de stichting van een Christelijke Nationale School. Omdat het aantal leerlingen in het openbaar onderwijs terugliep, kwam aan de Buitenkade de Christelijke Nationale School en het openbaar onderwijs in hetzelfde gebouw.

9. Sport, cultuur en recreatie

Op sportgebied zijn ook een aantal gebeurtenissen te melden. Er werd over de realisering van een zwembad, waarbij gedacht werd aan een locatie bij de Maas in Hank. Van de speciale raadscommissie, die dit onderwerp moest gaan bestuderen, werd in latere jaren niets meer vernomen.

De opening van een nieuw sportcomplex in Dussen op 21 augustus 1963 vormde weer een nieuw hoogtepunt. Voorlopig moesten de voetballers in een noodkeet zich omkleden, want voor een echte kleedaccommodatie was geen geld. Door subsidies van diverse instanties werd pas in 1972 een echte kleedaccommodatie gebouwd.

Eind 1962 werd in Dussen een dorpshuis aan het Vrijheidsplein gebouwd. Een grote zaal, waarin ook gymnastiekonderwijs werd gegeven, een zaaltje en een kelder waar de jeugd hobby's kan uitoefenen, een vergadering en een bazaar gehouden kan worden. Op 22 mei 1964 werd het dorpshuis officieel geopend.

In Hank was men aangewezen op een jeugdhuis (voormalige Sint Antoniusgebouw). Pas in het midden van de jaren zestig werden de eerste plannen tot verbouwing gemaakt. In 1972 werd het dorpshuis aan de Kerkstraat officieel geopend.

In augustus 1969 werd de uit 1795 daterende wip-watermolen (Noorderveldse molen) te Dussen grondig gerestaureerd, die overigens in 1992 door brand volledig werd verwoest.

Op creatief gebied is door de gemeente Dussen zwaar gevochten voor een jachthaven. In een geheim rapport van het waterschap De Brabantse Biesbosch werd voorgesteld om de Oostkil af te sluiten, de enige waterweg die Hank rechtstreeks met de Biesbosch verbindt. Dit was de doodsteek voor de inmiddels vergevorderde havenplannen van het gemeentebestuur. Er mocht geen jachthaven in de nabijheid van Hank komen, maar op een kilometer of acht afstand van het dorp. De gemeente Dussen heeft tot twee keer toe geprocedeerd en wel tot en met de Kroon. Maar het heeft niet mogen baten. In 1968 viel het doek voor de havenplannen in Hank definitief, als de Kroon besluit de bezwaren van de gemeente ongegrond te verklaren. Dussen moest op zoek naar alternatieven en met het Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk onderhandelen over compensatie. Die wordt toch dichter bij de kom gevonden, dan aanvankelijk gedacht was. Het Rijk was bereid om aan de buitenzijde van de afdamming van de Oostkil een jachthaven in te richten en in de kosten daarvan bij te dragen. In 1968 wordt een begin gemaakt met de aanleg van een nieuwe haven 'Vissershang' te Hank.

10. Landsverdediging

De inwoners zelf hebben niet zoveel last ondervonden van de Tweede Wereldoorlog. Er was natuurlijk wel voedseltekort, maar het was toch altijd beter dan in de grotere steden. Echter op 4 november 1944 moesten de inwoners van Dussen op last van de Duitsers geëvacueerd worden. Dit omdat de geallieerden vanaf de oever aan de kant van Sprang-Capelle, het dorp Dussen met groot geschut bestookten. De inwoners dienen met wat ze in bezit hadden, en dat was niet veel, zich te begeven naar de Buitenkade bij Hank. Dit duurde tot de bevrijding van Nederland op 5 mei 1945. Echter, de inwoners mochten pas op 5 en 6 juli 1945 naar hun woning terug. De wegen werden namelijk in gedeeltes vrijgegeven, omdat ze nog ondermijnd waren.

11. Religie

De Dussens Rooms-Katholieke Kerk is in 1945 geheel vernield. Voorlopig vonden de katholieke inwoners onderdak in een noodkerkje aan de Hoek/Molendijk, totdat in 1954 de nieuwe Rooms-Katholiek Kerk aan de Molenkade in gebruik werd gesteld. Omdat er een provinciale weg moest komen, werd de oude begraafplaats ontruimd en naast de weg een nieuwe begraafplaats aangelegd met een pastorietuin.

De deels verwoeste Rooms-Katholieke Kerk in Hank is in 1948 weer grotendeels hersteld. De kerktoren nog niet. Na diverse acties werd de herbouw van de toren in 1957 gestart. Op 17 januari 1958 is de bouw van de zestig meter hoge toren voltooid.

Aan de Muilkerk stond de Gereformeerde Kerk. Omdat deze in de jaren zestig te klein werd, werd aan de Van der Dussenlaan een nieuwe kerk gebouwd, met als naam 'De Hoeksteen'. Deze werd op 8 november 1968 in gebruik genomen.