LOTGEVALLEN VAN DE ARCHIEVEN

Bestuurlijke en rechterlijke archieven

Over de lotgevallen van de archieven voor de 19e eeuw is weinig bekend. Aangezien geen van beide dorpen in die tijd een raadhuis rijk was, zullen de onderscheidene secretarissen de archiefbescheiden wel thuis bewaard hebben. Of het moet zijn dat zij bewaard werden in bijvoorbeeld een kast in de raadkamer welke men van een particulier huurde. De grote brand van 2 juni 1746 die beide dorpen nagenoeg volledig verwoestte, heeft, gezien de aanwezigheid van stukken, daterend van vóór die datum, geen vat gekregen op de onderscheidene archieven. Op 4 oktober 1826 besluit de gemeenteraad van Nieuwkuijk en Onsenoort tot aankoop van een pand van Johanna de Raad, echtgenote van Adriaan de Hoog en bestemt dit pand tot school, schoolhuis en verder tot secretarie en raadkamer en als ruimte ter bewaring van het archief. Waar de oud-rechterlijke archieven zich bevonden is niet duidelijk. Op een vraag van de officier bij de rechtbank te 's-Hertogenbosch van 20 mei 1843 of er zich ten gemeentehuize nog notariële of scabinale akten bevonden, antwoordde de burgemeester op 29 mei daaraanvolgend, negatief. 22). Dit is een beetje vreemd omdat burgemeester en wethouders op 16 mei 1889 op een verzoek van de rijksarchivaris van 8 mei 1889 antwoordden dat de rechterlijke archieven zouden worden toegezonden. 23) Wat hier ook van zij, de archieven lieten het gemeentebestuur niet geheel onberoerd. Bij raadsbesluit van 23 april 1861 24) werd namelijk de heer J.F. Hansse, griffier te Boxtel, belast met de "regeling van het archief". Hij ontving hiervoor een beloning van f 40,-, exclusief reis- en verblijfkosten. Nog datzelfde jaar rondde hij zijn werkzaamheden af. Een inventaris is niet bewaard gebleven. Op 15 december 1894 kwamen burgemeester en wethouders tot de ontdekking dat het gemeente-archief niet verzekerd was. Besloten werd alsnog een verzekering te sluiten tot een bedrag van f 4.000,-. 23).

Na de bouw van het nieuwe gemeentehuis in 1895 formeerde de secretaris een nieuwe inventaris. 26) Of hij hiervoor de eventuele inventaris van Hansse als basis gebruikte is niet bekend. In 1905 kwam het archief weer eens ter sprake. Op 21 oktober van dat jaar besloten burgemeester en wethouders namelijk een aantal kasten ter secretarie te doen veranderen ten behoeve van berging van het archief. 25). Op 14 augustus 1926 werd besloten om met ingang van 1 September van datzelfde jaar voor de ordening van het archief het registratuurstelsel van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten in te voeren. 27). De kosten daarvan werden begroot op f 100,-. De secretaris was bereid daarvan f 50,- voor eigen rekening te nemen! Op 4 december 1931 besloot de gemeenteraad van Nieuwkuijk een archiefbewaarplaats te bouwen. Maar in de raadsvergadering van 30 april 1932 werd besloten daarvan af te zien in verband met plannen tot gemeentelijke herindeling waarbij Nieuwkuijk betrokken zou worden. 28). Per 1 mei 1935 werd de gemeente Nieuwkuijk opgeheven en bij de gemeente Vlijmen gevoegd. Tussen 30 april en 19 juni van dat jaar werden alle archiefbescheiden overgebracht naar het gemeentehuis van Vlijmen. 29). De archieven kregen een plaats op de zolder van het gemeentehuis.

In 1965 vond in het gemeentehuis een verbouwing plaats waarbij de rijwielberging werd omgebouwd tot gemeentelijke archiefbewaarplaats. Sinds die tijden vinden de archieven daar een onderkomen. De rechterlijke archieven die in 1889 werden overgebracht naar het Rijksarchief te 's-Hertogenbosch, werden op 2 mei 1974 in bruikleen terugontvangen teneinde door ongetekende te kunnen worden geïnventariseerd.

Algemene archieven

Archief van het algemeen armbestuur, later het burgerlijk armbestuur Bij Koninklijk Besluit van 21 december 1814, nr. 20 werden met ingang van 1 februari 1815 de algemene armbesturen ingesteld. Het bestuur bestond uit 3 armmeesters, welke voor 3 jaar door het plaatselijk bestuur werden benoemd. Het armbestuur had tot taak de bedeling van armen, zieken, ouden van dagen etc. Uitgezonderd waren armlastige krankzinnigen. De zorg hiervoor berustte bij het gemeentebestuur. De armenwet van 27 april 1912, staatsblad 167 bracht geen verandering in de werkwijze en de inrichting van het armbestuur. Slechts de naam algemeen armbestuur werd vervangen door burgerlijk armbestuur. Bij raadsbesluit van 18 oktober 1941 werd het burgerlijk armbestuur van Nieuwkuijk opgeheven en ingevoegd in het burgerlijk armbestuur van Vlijmen.

Archief van het elektriciteitsbedrijf

Archief van het elektriciteitsbedrijf van Nieuwkuijk 1921 tot en met 1926. Nadat eerdere pogingen gefaald hadden, ging de gemeenteraad op 6 mei 1921 accoord met de aanleg van het elektriciteitsnet. 30.) De kosten voor de aanleg bedroegen f 7.568,80. Bij raadsbesluit van 30 juli 1921 werd vastgesteld de "Verordening op het beheer van het gemeentelijk elektriciteitsbedrijf". 30) De verordening trad in werking op 15 augustus 1921. Een administrateur zou onder de bevelen van burgemeester en wethouders de administratie voeren. Benoeming van deze functionaris geschiedde door de gemeenteraad. Een lang leven was het bedrijf niet beschoren. Op 26 augustus 1926 besloot de gemeenteraad het elektriciteitsbedrijf per 1 januari 1927 voor f 15.000,- over te dragen aan de N.V. P.N.E.M.

Archief van het college van zetters

De wet van 5 april 1870, staatsblad 63, bepaalde dat er met ingang van 1 januari 1871 een college van zetters diende te zijn. Dit college bestond uit 5 personen; de burgemeester was lid en voorzitter. De taak van het college was om samen met de inspecteur der directe belastingen de aanslagen in de personele belasting vast te stellen en, later, om de belastbare opbrengst van onroerend goed vast te stellen. Het college werd met ingang van 1 juli 1927 bij wet van 13 mei 1927 opgeheven.

DE INVENTARISATIE

Algemeen

Aangezien de archieven van Nieuwkuijk en Onsenoort zijn opgebouwd uit verschillende gedeelten, zal in dit hoofdstuk op elk archiefgedeelte apart worden ingegaan t.w.

1. de bestuurlijke archieven van Nieuwkuijk en Onsenoort, daterend van voor 1811;

2. de rechterlijke archieven van Nieuwkuijk en Onsenoort, daterend van voor 1811;

3. het bestuurlijk archief van Nieuwkuijk van 1811 tot 1920;

4. het bestuurlijk archief van Nieuwkuijk van 1921 tot 1926;

5. het bestuurlijk archief van Nieuwkuijk van 1926 t/m 30 april 1935;

6. het archief van het armbestuur van Nieuwkuijk;

7. het archief van het electriciteitsbedrijf van Nieuwkuijk;

8. het archief van het college van zetters van Nieuwkuijk.

1. De bestuurlijke archieven van Nieuwkuijk en Onsenoort, daterend van voor 1811

Aangezien de structuur van beide archieven hetzelfde is, wordt de inventarisatie van beide archieven gezamenlijk toegelicht. De archieven zijn verdeeld in stukken van algemene aard en stukken van bijzondere aard. Onder de categorie stukken van algemene aard zijn gebracht de resolutieboeken, ingekomen voorschriften en, in Nieuwkuijk althans, stukken betreffende het territorium. De categorie stukken van bijzondere aard is onderverdeeld in rubrieken, welke grotendeels aansluiten bij de indeling van de huidige archieven. Onder de rubriek "financiën" zijn gebracht de rekeningen en de bijlagen daarbij en stukken betreffende belastingen. In de rubriek "openbare orde" worden aangetroffen stukken betreffende hagelschade, schade tengevolge van inundaties, branden etc. en overgelegde borgbrieven. De rubriek "waterstaat" bevat stukken met betrekking tot het onderhoud van dijken, de schouwvoering etc. In de rubriek "militaire zaken" vinden we bescheiden met betrekking tot leverantie etc. ten behoeve van de legers, en stukken die betrekking hebben op schade tengevolge van oorlogshandelingen. Ten aanzien van de rubrieken armenzaken en kerkelijke zaken zij hier opgemerkt, dat het college van armenmeesters en het college van kerkmeesters was samengesteld uit inwoners van elke van beide dorpen. Beide dorpen hadden dus geen afzonderlijke armenmeesters en kerkmeesters. Alle stukken betreffende armenzaken en kerkelijke zaken zijn opgenomen in het archief van Nieuwkuijk, met uitzondering van die stukken die duidelijk alleen op Onsenoort betrekking hebben. In de inventaris van Onsenoort wordt ter plaatse naar het archief van Nieuwkuijk verwezen. Tot slot zij vermeld dat in de inventaris van het archief van Nieuwkuijk nog de rubriek "gilden" voorkomt waarin stukken staan vermeld met betrekking tot het St. Annagilde en dat in de inventaris van Onsenoort de rubriek "varia" voorkomt waarin een stuk vermeld staat waarvan de relatie met het archief niet duidelijk is.

2. De rechterlijke archieven van Nieuwkuijk en Onsenoort, daterend van voor 1811

Met toestemming van burgemeester en wethouders is ook de ordening van de rechterlijke archieven van Nieuwkuijk en Onsenoort door ondergetekende ter hand genomen, teneinde te komen tot een inventaris van alle archieven van Nieuwkuijk en Onsenoort. De beide rechterlijke archieven zijn geordend volgens een schema dat op 30 november 1971 werd vastgesteld in een werkvergadering van de afdeling inventarisatie van het Rijksarchief in Noord-Brabant en dat sindsdien geldt als stramien voor alle te ordenen rechterlijke archieven in Noord-Brabant. De archieven zijn verdeeld in twee hoofdcategorieën namelijk stukken van algemene aard, waaronder alleen zijn gebracht de ingekomen rekesten en stukken van bijzondere aard.

Deze zijn verdeeld in:

A. stukken betreffende geschillen;

B. stukken betreffende voogdij en curatele over boedels;

C. stukken betreffende certificatie van rechtshandelingen;

D. fiscale zaken;

E. varia.

Ad A.

In beide dorpen bestond een rol waarin zowel criminele als civiele zaken staan aangetekend. In Nieuwkuijk komt na 1695 een aparte rol voor van criminele zaken. In beide dorpen komen in de rol ook voor beëdiging van de magistraat, processen-verbaal betreffende schouwvoering en soms ook schepenresoluties. De processtukken zijn opgevat als bijlagen bij de rol en niet als "achtergelaten stukken van rechterlijke aard". De processtukken zijn verdeeld in criminele zaken en civiele zaken, per zaak geordend en in chronologische volgorde geplaatst. Het onderwerp van de procedure is telkens tussen haakjes vermeld. Een alfabetische naamlijst, waarin tevens de overige in deze inventaris voorkomende namen zijn opgenomen, bevindt zich achter de inventaris.

De voogdijrekeningen, alsmede de curatorsrekeningen en de rekeningen betreffende de bij executie verkochte goederen, zijn met de bijlagen tot "dossiers" gebracht op naam van de weeskinderen, respectievelijk de gewezen bezitters van de goederen.

Ter registratie van allerlei akten was in Nieuwkuijk in de periode 1644-1808 een algemeen protocol in gebruik. Daarnaast komt een groot aantal losse minuten voor. in de periode 1679 - 1684 zelfs zonder een protocol. In 1685 vindt er een splitsing plaats in het algemeen protocol. Akten van transport en hypothecatiën worden dan apart geprotocolleerd. In 1776 vindt dan in het algemeen protocol nog een splitsing plaats. De testamenten worden sindsdien apart geprotocolleerd. In Onsenoort vinden we een algemeen protocol over de periode 1692-1808. In 1745 vindt een afsplitsing plaats. De akten van huwelijksvoorwaarden en testamenten worden dan voortaan apart geprotocolleerd. In 1804 vindt in dit laatste protocol weer een splitsing plaats. De akten van huwelijksvoorwaarden worden dan weer geprotocolleerd in het algemeen protocol. De testamenten houden hun eigen deel. Naast deze protocollen komt in beide archieven een groot aantal minuten voor. Deze zijn in overeenstemming met de samenstelling van de protocollen samengevoegd en achter de protocollen geplaatst.

Onder dit hoofdstuk zijn gebracht de protocollen van aangiften en taxaties voor de collaterale successie.

In dit hoofdstuk vinden we die stukken, waarvan de plaats in het archief niet nader bepaald kon worden. Het zijn veelal stukken welke ter secretarie zijn gedeponeerd of niet afgehaald alsmede stukken, afkomstig van drossaards, secretarissen en procureurs.

3. Het bestuurlijk archief van Nieuwkuijk (en Onsenoort) van 1811-1920

Zoals reeds gememoreerd werden bij Keizerlijk Decreet van 14 mei 1810 Nieuwkuijk en Onsenoort verenigd tot de Mairie Nieuwkuijk en Onsenoort, later genaamd gemeente Nieuwkuijk c.a. en nog later louter gemeente Nieuwkuijk. Vanaf dat moment is er dus sprake van nog slechts een archief. Dit archief sluit aan op de hierboven vermelde oude bestuurlijke archieven, welke dateerden van voor 1811. Voor de inventarisatie is het inventarisatieschema gevolgd dat vermeld staat in de circulaire van de Minister van Binnenlandse Zaken van 28 december 1949 betreffende "De verzorging van de gemeentearchieven, daterende van na 1813". De serie ingekomen stukken daterend van na 1857 zijn chronologisch per jaar geordend. Deze orde was reeds in het archief aanwezig. De reeks ingekomen stukken van voor 1858 zijn uit elkaar gehaald en geplaatst in de afdeling stukken en seriën van bijzondere aard. Van deze periode waren of geen indicateurs voorhanden (voor 1851), of aparte registers van de stukken, ingekomen bij de raad, c.q. burgemeester en wethou-ders c.q. burgemeester (periode 1851-1857). Voor de ordening van de stukken en serien van bijzondere aard werd de in bovenvermelde circulaire vermelde code van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten zoveel mogelijk gevolgd. De grens tussen dit archief en het volgende ligt medio 1920. De serie ingekomen stukken eindigt in juli 1920. Getracht is deze grens aan te houden. Ten aanzien van sommige bescheiden, zoals gemeenterekening, jaarverslag etc. was dit niet mogelijk. Deze bescheiden zijn opgenomen in het archief 1811-1920. Ook komt het voor dat bescheiden die normaliter in onderhavig archief thuis zouden moeten behoren in het archief 1921-1925 zitten. Aangezien deze vaak deel uit maken van rubrieken, waarvan een inhoudsopgave bestaat, is besloten deze in het archief 1921-1925 te laten zitten.

4. Het bestuurlijk archief van Nieuwkuijk van 1921 tot en met 1925

In dit archief was reeds een bepaalde orde aanwezig. Deze is gehandhaafd en waar nodig, aangevuld. Het archief is opgebouwd uit rubrieken. De orde binnen de rubrieken is chronologisch. Vaak vormt een toegevoegde inhoudsopgave een ingang op de stukken. De onderlinge volgorde van de rubrieken was niet te achterhalen. De op de portefeuilles voorkomende aanduiding afdeling I, II en III lijkt meer te verwijzen naar de behandelende secretarie-afdeling. Daarom is wat de volgorde der rubrieken betreft aansluiting gezocht bij de archiefcode van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Bescheiden die niet waren ondergebracht in de indertijd gevormde rubriekenportefeuilles, werden ondergebracht in het betreffende hoofdstuk.

5. Het bestuurlijk archief van Nieuwkuijk van 1926 tot en met 30 april 1935.

In 1926 werd besloten om met ingang van 1 september van dat jaar de archiefcode van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten te gaan gebruiken als basis voor de archiefordening. Tevens werd besloten om de bescheiden, ontstaan tussen 1 januari en 1 september 1926, te herordenen eveneens volgens genoemde code. Bij het opzetten van de inventaris is dankbaar gebruik gemaakt van de aanwijzingen zoals deze voorkomen in het artikel "Inventarisatie van archieven, gevormd volgens het dossierstelsel" van de hand van A.J.M. den Teuling in het Nederlands Archievenblad 1980, pag. 548 e.v. Teneinde de overzichtelijkheid te bevorderen werden in de inventaris slechts die classificatienummers opgenomen, welke in de code als vetgedrukt voorkomen.

6. Het archief van het Armbestuur van Nieuwkuijk van 1807 tot en met 1941

Ten aanzien van de ordening van dit archief is aansluiting gezocht bij de orde zoals die is aangebracht in het bestuurlijk archief van Nieuwkuijk.

7. Het archief van het electriciteitsbedrijf van Nieuwkuijk van 1921 t/m 1926

In dit archief komen bijna alleen maar financiële bescheiden voor. De orde daarin spreekt voor zich.

8.Het archief van het college van zetters 1894 t/m 1928

De orde van dit archiefje spreekt voor zich.

Rest mij nog dank te zeggen aan allen die aan de totstandkoming van deze inventaris hebben bijdragen. Op de eerste plaats natuurlijk het gemeentebestuur van Vlijmen, dat o.a. in de personele sfeer hiervoor de mogelijkheden verschafte. Voorts de gemeentesecretaris, de heer C.P. Blaauwhof, die door zijn niet aflatende belangstelling, mij steeds weer wist te stimuleren.

Voor hun adviezen dank ik (in alfabetische volgorde):

de heer drs. I. Caminada, provinciaal archiefinspecteur in Noord-Brabant;

de heer W. Cornelissen, archivaris van het streekarchivariaat Langs Aa en Dommel;

de heer drs. H. Roseboom, hoofd van de afdeling inventarisatie van het Rijksarchief in Noord-Brabant, en last but not least de heer J. Vriens, plv. hoofd van de afdeling inventarisatie van het Rijksarchief in Noord-Brabant. Voorts dank ik voor het typewerk: Anne Verbeek, Annemieke de Vrieze en Wim van Grinsven. Voor het druk- en bindwerk dank ik de gemeentebode Bart van Dal en de Dienst Werkvoorziening en Revalidatie te 's-Hertogenbosch.

Ik hoop dat de uitgave van deze inventaris de belangstelling voor en de bestudering van de historie van Nieuwkuijk en Onsenoort zal doen toenemen.

Vlijmen, augustus 1985