Lotgevallen van het archief en verantwoording van de inventarisatie:

Het in deze inventaris beschreven ambachtsarchief bestaat feitelijk uit twee gedeelten, nl. het administratief archief en het oud-rechterlijk archief van Veen. Het Veense ambachtsarchief werd in 1811 in twee delen gesplitst: alle stukken van rechterlijke aard werden uit het archief afgezonderd en overgebracht naar het Tribunal de première instance en naar aanleiding van het K.B. van 9 oktober 1883 overgebracht naar het Rijksarchief te 's-Hertogenbosch. In december 1982 werden het oud-rechterlijk archief van Veen, alsmede oud-rechterlijke archieven van de andere plaatsen in het Land van Heusden en Altena, vanuit het Rijksarchief, overgebracht naar het streekarchivariaat 'Land van Heusden en Altena'. Zij werden door het Rijksarchief in bewaring gegeven aan het streekarchivariaat. De omvang van het oud-rechterlijk archief was ca. 2,5 strekkende meter. De overige stukken, die het administratief archief van Veen vormden, kwamen in 1811 te berusten onder de secretaris van het waterschap 'De polder van Veen'. Het werd sinds 1811 bewaard in de woonhuizen (en schuren) van de secretarissen van het waterschap. Na een periode van concentratie van polders en waterschappen in het Land van Heusden en Altena was dit deel van het archief komen te berusten onder het waterschap 'Hoogheemraadschap Alm en Biesbosch'. De archieven van dit waterschap vonden onderdak in de archiefbewaarplaats van het kasteel-raadhuis van Dussen. In deze archiefbewaarplaats werd het administratief archief van Veen, dat tot dan toe (1973) beschouwd werd als polderarchief, door de Provinciaal archiefinspecteur aangetroffen en onderkend als administratief archief. Het archief werd tijdelijk overgebracht naar het Provinciehuis te 's-Hertogenbosch, alwaar de Provinciaal archiefinspecteur de eerste aanzet gegeven heeft tot inventarisatie. In 1977 werd het overgebracht naar het streekarchivariaat. De omvang was ca. 3,5 strekkende meter.

Onze kennis van de huisvesting en het beheer van het ambachtsarchief vóór 1811 is minimaal. Het archief zal bewaard zijn geweest ten huize van de schout/secretaris. Hoewel er in 1780 sprake was van een 'gerigthuijse', zijn er geen aanwijzingen dat het archief daar bewaard werd. Uit een archiefinventaris van ca. 1759 blijkt dat van de stukken die toen het archief vormden er welhaast geen enkel verloren gegaan is. 1) De kerkrekeningen vanaf 1632, die overlegd waren aan het ambachtsbestuur en die nog vernoemd werden in de inventaris van 1759, berustten niet meer in het archief. In het midden van de 19de eeuw zijn deze stukken overgebracht naar het archief van de kerkvoogdij van de Nederlandse Hervormde Gemeente te Veen. Uit de afschriften van de correspondentie, gevoerd tussen de Provinciaal archiefinspecteur van Noord-Brabant en de archivaris van de Nederlandse Hervormde Kerk, bleek dat voornoemde stukken zich in een ongeordende doch materieel behoorlijke staat bevinden. Begin 1983 heeft de archivaris van het streekarchivariaat 'Land van Heusden en Altena' de kerkenraad van de Nederlandse Hervormde Gemeente van Veen het voorstel gedaan de archieven van de Nederlandse Hervormde Gemeente te inventariseren. De kerkenraad heeft hierover nog steeds geen beslissing genomen, vandaar dat de voornoemde rekeningen (nog) niet in deze inventaris opgenomen zijn (situatie in 1983). Het staat niet vast of deze rekeningen inderdaad in deze archiefinventaris behoren te worden opgenomen.

In 1811 vielen de drie taken van het ambachtsbestuur van Veen, (Veen was een ambacht, officieel tot 1804, toen het gemeente werd, officieus tot 1811) t.w. bestuur in enge zin, de taak op rechterlijk en de taak op waterstaatkundig gebied, toe aan drie aparte organen. Het gemeentebestuur bleef aan de schout of maire en vijf leden. De taak die het ambachtsbestuur op rechterlijk gebied had viel toe aan het Vredegerecht te Heusden en het Tribunal de première instance te 's-Hertogenbosch. De belangrijke taak op waterstaatkundig gebied kwam aan het bestuur van het waterschap 'De polder van Veen'. Deze verdeling van de bevoegdheden van het ambachtsbestuur over drie organen, was de oorzaak van de elders al genoemde splitsing van het ambachtsarchief. Hoe was nu het deel van het ambachtsarchief, dat vanaf 1973 onderkend was als administratief archief in handen gekomen van een waterschap? Dit is als volgt te verklaren. Het ambachtsarchief van Veen werd tot 1813 bewaard ten huize van oud-secretaris en schout van Veen, Otto Verhagen. (Toen deze eind 1811, als schout en secretaris vervangen werd droeg hij het archief niet over aan zijn opvolger).

Leden uit het geslacht Verhagen voerden gedurende een groot deel van de 18de en het begin van de 19de eeuw de administratie van het ambachtsbestuur van Veen. Ook oefenden zij bestuursfuncties uit in de omliggende dorpen (Wijk, Aalburg, Heesbeen, Op- en Neder Andel etc.). 2) Stierf de secretaris dan werd het archief dat hij beheerde overgenomen door zijn zoon, omdat deze zijn vader in diens functie(s) haast automatisch opvolgde. Zo ook na de dood van Otto Verhagen in 1813. De archivalia die te zijnen huize berustten, met uitzondering van die, die al waren overgebracht naar het Tribunal de première instance in 1811, werden overgenomen door zijn zoon Adriaan Verhagen. Hoewel deze Adriaan een veelheid aan openbare functies bekleedde was hij nimmer secretaris of schout van Veen, wel polderschout, administrateur en secretaris van het waterschap 'De polder van Veen'. Hiermee was het kwaad geschied. Het administratief archief berustte ten huize van de secretaris van een waterschap. In 1850, bij zijn aftreden als secretaris van het waterschap droeg Adriaan Verhagen behalve de poldersadministratie vanaf 1811, ook het administratief archief van Veen vanaf 1860 tot en met 1811 officieel over aan het nieuw benoemde waterschapsbestuur. 3)

Omdat Veen een ambacht was, wat inhield dat het bestuur van het dorp ook bevoegdheden had op waterstaatkundig gebied, berustten in het administratief archief vele bescheiden betrekkelijk waterstaatsaangelegenheden. Hierdoor hebben 19de en 20ste eeuwse beheerders zich een loer laten draaien en geen scheiding aangebracht tussen het administratief archief tot 1811 en het waterschapsarchief, dat daarna gevormd was. Het gemeentebestuur van Veen en het waterschapsbestuur van 'De polder van Veen' hadden in de 2de helft van de 19de eeuw één beheerder voor hun archieven. Dat was Hendrik Gerrit 't Hooft. Hij was secretaris van Veen van 1862 tot 1911 en secretaris-penningmeester van het waterschap van 1860 tot 1898. Hij maakte tussen 1880 en ca. 1890 twee 'inventarissen'. Eén van het archief van de gemeente Veen van 1811 tot ca. 1890 onder de naam 'Inventaris van het archief van de gemeente Veen', 4.) en één van het administratief archief van (het ambacht) Veen van 1680 tot 1811 èn het waterschap 'De polder van Veen' van 1812 tot ca 1890 onder naam 'Inventaris van het archief van het waterschap de polder van Veen'. 5) Hij verzuimde dus in deze laatste 'inventaris' een splitsing aan te brengen tussen eigenlijk polderarchief en administratief archief.

In 1977 trad het waterschap 'Hoogheemraadschap Alm en Biesbosch', dat in de rechten getreden was van het waterschap 'De polder van Veen', toe tot de Gemeenschappelijke Regeling Streekarchivariaat 'Land van Heusden en Altena'. Eind 1980 werden de archieven van het waterschap ondergebracht in de nieuw gereed gekomen centrale archiefbewaarplaats te Heusden, alwaar de inventarisatie van zowel het administratief als het oud-rechterlijk archief van Veen ter hand genomen werd.

Het administratief archief van Veen berustte in de streekarchiefbewaarplaats onder de naam 'Administratief archief van Veen, Aalburg en Heesbeen, 1516-1815'. Zowel de geografische als de chronologische afperking bleek niet geheel juist te zijn. In het archief bevonden zich vier collectboeken, nl. registers houdende de opgaven van de te innen ontvangsten en de werkelijke ontvangsten wegens de ambachts- en landsbelastingen, bijgehouden door de secretaris en collecteur van Veen nl. Otto Verhagen. Voornoemde Verhagen was tevens secretaris en collecteur van Aalburg en rentmeester en collecteur van Heesbeen. De administratie, aangaande de belastinginning met betrekking tot deze laatste twee dorpen hield hij bij in dezelfde registers als die van Veen. Het accent lag echter zwaar op Veen en voor zover was na te gaan, zijn deze registers altijd onderdeel geweest van het ambachtsarchief van Veen. (In de inventarissen van de oude archieven van Aalburg en Heesbeen, zal verwezen worden naar deze inventaris.)

Voor wat betreft de chronologische afperking: Het archief bevat een akte uit 1516. Dit is echter een eind 18e eeuws afschrift. Door het structuurbeginsel toe te passen en dus het administratief archief te beschrijven samen met het oud-rechterlijk archief en in één inventaris op te nemen werd de splitsing van het ambachtsarchief, die plaatsvond in 1811 in de praktijk ongedaan gemaakt, in theorie nog niet. (Aan het waterschap 'Hoogheemraadschap Alm en Biesbosch', eigenaar van het administratief archief werd voorgesteld om overeenkomstig het bepaalde in artikel 3 van de Archiefwet 1962 het archief over te dragen aan het college van B. en W. van Aalburg, onder welke gemeente het dorp Veen ressorteert. Het college van B. en W. van Aalburg heeft al te kennen gegeven in principe bereid te zijn het administratief archief over te nemen van het waterschap.) Voor de scheiding tussen het 'oud' en 'nieuw' archief van Veen werd aangehouden het jaar 1811. In dit jaar kon een rationele scheiding in het archief tot stand worden gebracht omdat de drie bestuurstaken van schout en gerechten, zoals al vermeld, kwamen te vervallen aan drie aparte organen.

Zowel in het administratief archief als in het oud-rechterlijk archief was geen oorspronkelijke orde te bespeuren. De series rekeningen en keuren die deel uitmaakten van het administratief archief waren in pakken bijeen gevoegd. Dat was het enig teken van later aangebrachte orde bij de 'inventarisatie' van Hendrik Gerrit 't Hooft. Ook de oude inventarissen boden weinig houvast. Wat te denken van een omschrijving als: minuten van allerhande akten, 1692-1808, 2 pakken (aangetroffen in de voorlopige inventaris van het oud-rechterlijk archief). Een nieuw ordeningsschema diende te worden opgesteld. Hierbij werd uitgegaan van de organisatie en de taken van het bestuur van het ambacht, een dwingend criterium van ordening.

Door de geringe omvang van de administratie werden de secretarissen in verzoeking gebracht verschillende zaken in enkele registers vast te leggen. (Zie inv.nr. 1) Zaken van bestuurlijke, rechterlijke en waterstaatkundige aard stonden door elkaar. In de inventarisnummers 4 tot en met 7 waren zowel minuutakten als afschriften opgetekend. De hoeveelheid en de aard van de stukken van rechterlijke aard gaf aanleiding tot de nadere rubricering van een groot aantal van deze stukken (merendeels minuutakten) onder het hoofdstuk 'certificatie van rechtshandelingen'. Om niet in herhaling te vallen en ellenlange beschrijvingen te voorkomen werden deze minuutakten geordend op naam van de perso(o)n(en) door en/of voor welke de certificatie gesteld werd. Louter functionele overwegingen waren het motief voor deze ordening. Binnen deze rubrieken werden de minuutakten chronologisch gerangschikt. Een uitgebreide persoonsnamenindex zou praktische bezwaren ondervangen. De voogdij- en boedelrekeningen werden beschreven op naam van de voogd(en) en boedelbeheerder(s), alsmede van de weeskinderen en de gewezen bezitters van de boedels. Aangezien nooit duidelijk was over welke perioden deze rekeningen precies liepen, werd als datering aangehouden het afhoren van de rekening. Ook de jaren vermeld achter de bijlagen zijn die waarmee zij gedateerd zijn.

De rekeningen van de collecteur van de impost op de collaterale successie, werden in 1974 overgebracht naar het Rijksarchief in deze provincie om gevoegd te worden bij het oud-rechterlijk archief van Veen. Gelet op het feit dat er in principe geen verschil bestaat tussen de landsbelastingen als de verpondingen en de 100e en 200e penning op onroerend goed, waarvan de rekeningen van oudsher wel zijn blijven berusten in de administratieve archieven der dorpen en steden, en de andere landsbelastingen, als de belasting op de collaterale successie en de 40e penning van de verkoop van onroerend goed, werd besloten de rekeningen van de collecteur van de impost op de collaterale successie te beschrijven onder B. 'Zaken aangaande de ambachts- en gemeentehuishouding'.

De rubricering onder B. is vrij traditioneel. Uitgegaan werd van de structuur en de taken van het ambachtsbestuur. Opmerkelijk was dat van de correspondentie haast niets was overgebleven. Als datum op grond waarvan de rangschikking der rekeningen en keuren geschiedde, werd gekozen voor die van het dienstjaar. Direct na de dorpsrekeningen zijn de 'splissingen' opgenomen. In deze rekeningen werden de kosten van het onderhoud aan de Alm en Almkade verdeeld over Veen en Wijk. Het zijn dus eigenlijk 'omslagen'. De kosten van het onderhoud aan de Alm en Almkade vormden de eerste post onder de uitgaven op de dorpsrekeningen. Voor zover na te gaan vormden ze altijd al een aparte serie. Beide dorpen ontvingen voor de administratie een exemplaar van de 'splissingen'. De bijlagen daarbij werden aangetroffen bij de 'splissingen' van Veen. Uit praktische overwegingen - het oud-administratief archief van Wijk is verloren gegaan - werden de bijlagen van de 'splissingen' dan ook in deze inventaris opgenomen.

Opvallend was de duidelijke taak ten aanzien van de waterbeheersing die zich uitte in de zorg voor de droge en de natte waterstaat. Dit vond zijn weerslag in de keuren en de financiële afrekeningen. Ten aanzien van de stukken onder de rubriek 'watersnood' kan gesteld worden dat het accent meer ligt op hun waterstaatkundige aard, dan op de financiële en militaire aard dier stukken.

Omdat enerzijds afschriften in registers werden opgenomen en anderzijds losse minuutakten in het archief berustten, werd waar nodig naar elkaar verwezen.

In het archief werd ca. 0,10 strekkende meter losse stukken aangetroffen, die behoorden te berusten in de oud-administratieve archieven van Almkerk, Emmikhoven, Heesbeen, Rijswijk, Uitwijk, Waardhuizen, Werkendam en Woudrichem, in de oud-rechterlijke archieven van Aalburg, Andel, Drongelen, Genderen en Heesbeen en de archieven van de Nederlands Hervormde Gemeenten van Veen en Woudrichem. De verscheidenheid van functies van verschillende leden uit het geslacht Verhagen is een aanwijsbare oorzaak voor het 'afdwalen' van deze bescheiden. Op voornoemde stukken werd het bestemmingsbeginsel toegepast en ze werden opgenomen in de desbetreffende archieven.

In de persoonsnamenindex zijn de namen overeenkomstig de gehanteerde spelling opgenomen.

Tot slot wil ik mijn dank betuigen aan de heer T.T.A.B.M. van der Aalst, onder wiens toezicht deze inventaris tot stand kwam en aan mej. A.A.W. van Alphen voor de typografische verzorging. Dank ook aan de gemeente Aalburg, met name de heer C. Bouman voor de reproductie van deze inventaris. 1983.

Voetnoten:

1. Inv.nr. 3.

2. Verslagen omtrent 's Rijks Oude Archieven. dl.XIII.

3. Inventaris van het archief van het waterschap 'De polder van Veen', 07.352.22

4. Inventaris van het archief der gemeente Veen, Inv.nr. 71.

5. Inventaris van het archief van het waterschap 'De polder van Veen', Inventarisregister van het archief, zonder nummer.